Z dziejów mławskiej Temidy (cz. 8.)

Od 1 stycznia 1951 roku wprowadzono nową organizację sądownictwa w Polsce. Podstawę stanowiła ustawa z dnia 20 lipca 1950 roku o zmianie prawa o ustroju sądów powszechnych. W miejsce dotychczasowych sądów grodzkich i okręgowych powstały sądy powiatowe i wojewódzkie, w tym Sąd Powiatowy w Mławie.

W ten sposób dostosowano strukturę sądów do podziału administracyjnego państwa. Sąd Powiatowy składał się z prezesa, wiceprezesa i sędziów.

Pierwszym p.o. prezesa Sądu Powiatowego w Mławie został Stanisław Leśniak, który dotychczas sprawował tę funkcję w Sądzie Grodzkim. Natomiast sędziami byli: Antoni Smoliński, Halina Michalewicz, Teresa Mazurowska, Ryszard Juszkiewicz, Zbigniew Siuta, Wanda Sztejn, Wojciech Wandel, Zdzisław Chochlewicz, Wacław Jankowski, Zdzisław Openchowski, Anna Juszkiewicz.

Sprawy w pierwszej instancji rozpoznawane były w składzie jednego sędziego i dwóch ławników. Ławnicy sądowi byli wybierani przez Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Mławie.

Dla podkreślenia powszechności systemu sądownictwa, ustawa nakładała obowiązek składania sprawozdań z działalności radom narodowym.
Ponadto, wprowadzono możliwość tworzenia wydziałów dla nieletnich oraz dwuinstancyjność w miejsce dawnego trójinstancyjnego systemu odwoławczego, z rewizją jako jedynym środkiem odwoławczym.

Natomiast jedną z najważniejszych zmian wprowadzał zapis artykułu 2 ustawy, określający zadania w zakresie ideologizacji wymiaru sprawiedliwości. W szczególności przewidywały ochronę ustroju demokracji ludowej i socjalizmu, obowiązek wiernego służenia Polsce Ludowej i przestrzegania zasad praworządności ludowej.

Był to kolejny etap podporządkowania sądownictwa władzy politycznej i ograniczenia niezawisłości sędziowskiej. Przeprowadzono gruntowną wymianę kadr przez zatrudnienie osób przeszkolonych prawniczo i politycznie, ale przede wszystkim gwarantujących pełną dyspozycyjność.

Ostateczne usankcjonowanie polityczno-ideologicznej misji sądownictwa nastąpiło w Konstytucji PRL uchwalonej 22 lipca 1952 roku. Artykuł 48 stanowił, że zadaniem sądów jest ochrona ustroju PRL i zdobyczy polskiego ludu pracującego, strzeżenie praworządności i własności socjalistycznej, a dopiero potem wymienia strzeżenie praw obywateli i karanie przestępców.

Nastąpiło pełne podporządkowanie władzy sądowniczej, a tym samym przywołaną we wstępie zasadę trójpodziału władzy państwowej na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.

Praktyczną realizację tych zadań ilustruje program szkolenia ideologiczno-zawodowego urzędników Sądu Powiatowego w Mławie, opracowany w styczniu 1953 roku.

Obejmował cztery grupy zagadnień: ideologiczne, prawa karnego i cywilnego, służby państwowej oraz wewnętrznej organizacji pracy w sekretariacie.

Tematyka zagadnień ideologicznych przewidywała między innymi informacje na temat działalności i postanowień gremiów partyjnych, przyjaźni ze związkiem radzieckim, zasad budowy ustroju socjalistycznego oraz popularyzacja biografii działaczy partyjnych i państwowych (”ZSRR – nasz wzór i przyjaciel”, „IX plenum KC PZPR”, „II Zjazd PZPR”, „Budowa podstaw socjalizmu”, „Życie i walka towarzysza Bieruta”). W problematyce służby państwowej uwzględniono socjalistyczny stosunek do pracy.

Wykładowcami szkolenia ideologicznego byli: p.o prezesa Stanisław Leśniak, asesor Ryszard Juszkiewicz i asesor Halina Michalewicz.

Szkolenia zawodowe, poza wymienionymi, prowadzili także kierownicy sekretariatów - Antoni Zawodniak i Wacław Orkwiszewski oraz starszy rejestrator Zofia Kazenas.

Inną formą edukacji prawniczej i popularyzacji prawa w środowisku pozasądowym była akcja odczytowa.

W informacji dla Sądu Wojewódzkiego w Warszawie z roku 1953 wymieniono prelekcję w Zarządzie Powiatowym Związku Młodzieży Polskiej na temat ochrony własności socjalistycznej, którą wygłosił Ryszard Juszkiewicz.

Natomiast ustawa z 20 lipca 1950 roku o Prokuraturze Rzeczypospolitej wyłączyła z systemu sądownictwa powszechnego prokuraturę, przez powołanie nowego organu państwowego - Urzędu Generalnego Prokuratora Rzeczypospolitej Polskiej, który podporządkowano Radzie Państwa.

Organami Generalnego Prokuratora byli prokuratorzy wojewódzcy i powiatowi wraz z podległymi im podprokuratorami i referendarzami.

Do podstawowych zadań prokuratury należało ściganie przestępstw, prowadzenie postępowań karnych, sprawowanie nadzoru nad śledztwami oraz popieranie oskarżenia przed sądami.

Urząd prokuratora w Mławie sprawowali: Jan Berghausen, Antoni Lamperski, Witold Rzewuski, Władysława Romanowska, Władysław Romanowski, Bogdan Serafin, Wiesława Urbanek, Ryszard Próchno, Bożena Sękowska i Kazimierz Bagiński.

Z dniem 1 stycznia 1956 roku, na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 12 listopada 1955 roku utworzony został powiat żuromiński. W skład nowej jednostki administracyjnej na naszym terenie weszło 11 gromad z powiatu mławskiego, 7 z powiatu sierpeckiego oraz 3 z powiatu rypińskiego.

Powołano Sąd Powiatowy w Żurominie z tymczasową siedzibą w Mławie, który rozpoczął działalność 30 maja 1956 roku. Jego siedziba znajdowała się w gmachu przy ul. Reymonta 3 w Mławie, na drugim piętrze. Prezesem mianowano Ryszarda Juszkiewicza. W takiej formie sąd przetrwał tylko do września 1957 roku, a teren powiatu żuromińskiego włączono do właściwości terytorialnej Sądu Powiatowego w Mławie.

Według sprawozdania za lata 1955-1956, w mławskim sądzie pracowało wówczas trzech sędziów, sześciu urzędników, komornik i dwóch woźnych. Organizacyjnie był sądem dwuwydziałowym (karny i cywilny).

Ponadto, prowadził księgi wieczyste dla powiatów ciechanowskiego, mławskiego, przasnyskiego i żuromińskiego oraz rejestr spółdzielni dla wymienionych powiatów oraz makowskiego.

Według stanu na 15 czerwca 1956 roku w rejestrze tym znajdowało się 320 spółdzielni, z czego 106 były to spółdzielnie produkcyjne.

Księgi wieczyste, jak również rejestr spółdzielni nie były strukturalnie wydzielone, bowiem stwierdzono, że „pracownicy sądowi dokonują odnośnych wpisów w księgach wieczystych poza godzinami urzędowymi”.

Protokół wizytacji tych dwóch działów z 1952 roku, określonych mianem sekcji wskazuje, że wszelkie czynności w tym zakresie wykonywane były przez pracowników wydziału cywilnego, co może świadczyć o dużych trudnościach kadrowych.

Nie były to jednak jedyne problemy. Sąd mieścił się we własnym budynku, który liczył sobie już około 100 lat i nie był przystosowany do pełnionej funkcji.

Dodatkowo sytuację lokalową w 1956 roku komplikowało skupienie w jednym gmachu dwóch sądów, prokuratury, Państwowego Biura Notarialnego i Zespołu Adwokackiego.

Planowana jeszcze w latach trzydziestych budowa nowej siedziby nie doczekała się realizacji. Przeprowadzono w latach pięćdziesiątych tylko bieżące remonty wewnętrzne i zewnętrzne budynku, pozwalające na ciągłość funkcjonowania mławskiego wymiaru sprawiedliwości.

Na wstępie przywołana została zasada trójpodziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą sformułowana przez Monteskiusza.

Natomiast przedstawione trudności sądownictwa okresu stalinowskiego w kwestii zachowania niezależności od władz ustawodawczej i wykonawczej, okazują się bardzo aktualne i skłaniają do przybliżenia postaci twórcy powojennej reformy — dr Leona Chajna.

Karierę rozpoczął już w 1944 roku, obejmując stanowisko zastępcy ministra sprawiedliwości w Polskim Komitecie Wyzwolenia Narodowego. Ministrem był wówczas Jan Czachowski (działacz chłopski), ale ponieważ przebywał w szpitalu, faktycznie ministerstwem kierował Leon Chajn.

Sytuacja nie uległa zmianie po powrocie ministra do pracy, gdyż został pozbawiony prawa wydawania decyzji. Kiedy w 1945 roku następowały kolejne zmiany na stanowisku ministra, najpierw Edmund Zalewski potem Henryk Świątkowski, nadal kierującym ministerstwem był dr Leon Chajn.

Wraz z zastępcą prokuratora generalnego Henrykiem Podlaskim, nakazywali sędziom w sprawie orzekanych wyroków, publicznie szkalowali i usuwali ze stanowisk niezawisłych sędziów i prokuratorów, w zamian obsadzali ich stanowiska ludźmi zaufanymi.

W 1947 roku dr Leon Chajn opublikował książkę pt. „Trzy lata demokratyzacji prawa i wymiaru sprawiedliwości”. Tam, ale także w wielu innych publikacjach, przedstawiał zasady i sens wprowadzanych zmian ustrojowych w wymiarze sprawiedliwości.

Stwierdzał, że prawo stanowi zawsze odbicie panującego systemu społeczno-politycznego i wyraża potrzeby klasy i partii panującej. W związku z powyższym, prawnik powinien aktywnie uczestniczyć w jego budowie i służyć opcji politycznej sprawującej władzę.

Musi porzucić wyobrażenie o ponadklasowości prawa i uznać równość wobec prawa za abstrakcję. Służyć temu miała bardzo krytyczna ocena sędziów okresu międzywojennego, jako prawników reakcyjnych, służących interesom klas posiadających.

Prawne uzasadnienie wprowadzanych zmian stanowiły postanowienia zawarte w Manifeście PKWN odnośnie demokratyzacji sądownictwa, budowania jego więzi ze społeczeństwem, szybkości rozstrzygania spraw oraz surowości wyroków wobec wszelkiej opozycji politycznej.

Dlatego wyroki sądowe miały zapadać wbrew ustawom i przepisom prawa, ale w imię społecznego poczucia prawnego.

Zadanie państwa w tym zakresie stanowiło wychowanie prawnika społecznika. Stosowanie norm prawnych przez kadry przedwojenne uznawano za wadę i podstawę braku zaufania politycznego.

Stąd pomysł wprowadzenia przepisów dopuszczających do zawodu sędziowskiego osoby bez odpowiedniego przygotowania (kwalifikacji).

Posłużono się analogią do mianowania robotników i chłopów na wysokie stanowiska w administracji państwowej i gospodarczej. (...)
Andrzej Grochowski, członek honorowy Zarządu Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Mławskiej

Pokój sędziowski, pierwszy z lewej Ryszard Juszkiewicz, lata 50 XX wieku
Fot. Archiwum Sądu Rejonowego w Mławie